INTERVIEW / Serge Tisseron (Μέρος Α') «Τα ψηφιακά αναθρεμμένα παιδιά είναι μύθος»
Ο διάσημος Γάλλος ψυχαναλυτής και ψυχίατρος, δημιουργός του κανόνα "3-6-9-12" για τη χρήση οθονών, και μελετητής της ψηφιακής επικοινωνίας, μοιράζεται τις συμβουλές του για έναν καλύτερο κόσμο.
Ο κανόνας «3-6-9-12» και η εφαρμογή του
- Οι περισσότεροι πλέον γονείς γνωρίζουν τον κανόνα σας "3-6-9-12" (σ.σ. όχι τηλεόραση πριν από τα 3, όχι παιχνίδι σε κονσόλες πριν τα 6, όχι χρήση διαδικτύου πριν τα 9, όχι μέσα κοινωνικής δικτύωσης πριν τα 12 έτη). Γιατί όμως ελάχιστοι τον εφαρμόζουν;
Για αυτόν τον κανόνα, έλαβα το 2013 στην Ουάσινγκτον, ένα βραβείο από το Family Online Safety Institute (FOSI), το οποίο επιβραβεύει κάθε χρόνο μία σημαντική συμβολή στην ενθάρρυνση καλών συνηθειών οθόνης. Πράγματι όμως, ο κανόνας αυτός δεν εφαρμόζεται από όλους.
-Ο πρώτος λόγος είναι ότι συχνά οι γονείς δεν υπολογίζουν τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της πρώιμης υπερέκθεσης των παιδιών στις οθόνες.
-Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ζητάμε από τους γονείς να καταβάλουν κάποια προσπάθεια, καθώς ο κανόνας τούς υποχρεώνει να δίνουν το καλό παράδειγμα. Προϋπόθεση για να απαγορεύουμε στα παιδιά μας να μιλάνε στο κινητό κατά τη διάρκεια του φαγητού ή να το παίρνουν στο δωμάτιό τους είναι το να τα εφαρμόζουμε και εμείς οι ίδιοι. Θα πρέπει όλοι να αφήνουμε τις ψηφιακές συσκευές μας το βράδυ στην κουζίνα, έως το επόμενο πρωί.
-Υπάρχει κι ένας τελευταίος λόγος: Πολλοί γονείς ξεχνούν ή αγνοούν ότι τα παιδιά τους έχουν πολύ μεγαλύτερη ψυχική πλαστικότητα από τους ίδιους. Εάν διατυπώσουμε τους οικογενειακούς κανόνες με σαφήνεια, όλα γίνονται πιο εύκολα. Ας επωφεληθούμε ιδίως από την έναρξη του σχολικού έτους, που αλλάζει ριζικά κάθε χρόνο το πρόγραμμα των παιδιών μας και τις συνήθειές τους, προκειμένου να τους επιβάλλουμε τις αλλαγές που θεωρούμε απαραίτητες.
Ταυτόχρονα όμως, ας αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε ότι είναι δύσκολο για τα παιδιά να αντισταθούν στις οθόνες. Τους αξίζει να το κατανοήσουμε. Έτσι θα αποδεχθούν πιο εύκολα τα όρια που θα τους θέσουμε.
- Ο κανόνας σας "3-6-9-12" βασίζεται στις ηλικίες των παιδιών. Υπολογίζετε τη βιολογική ηλικία ή και την ψυχοπνευματική; Μπορεί, για παράδειγμα, ένα παιδί 10 ετών να είναι αρκετά ώριμο ώστε να έχει δικό του λογαριασμό στο Instagram;
Ο κανόνας "3-6-9-12" όντως βασίζεται σε δεξιότητες που στατιστικά αντιστοιχούν σε ηλικιακές ομάδες. Ασφαλώς, πάντοτε υπάρχουν παιδιά που αναπτύσσονται πιο γρήγορα και άλλα πιο αργά. Ωστόσο, οι γονείς έχουν συχνά την τάση να πιστεύουν πως τα δικά τους παιδιά ίσως είναι πιο ανεπτυγμένα από τα άλλα. Πρέπει να μάθουν να είναι επιφυλακτικοί με την επιθυμία που έχουν να θεωρούν ότι το παιδί τους είναι πιο ώριμο από όσο είναι στην πραγματικότητα.
Video games, παιχνίδι και εκδηλώσεις βίας
- Πιστεύετε ότι τα video games εκτοπίζουν την αξία του ελεύθερου, παραδοσιακού παχνιδιού εκτός σπιτιού (π.χ. παιχνίδι στο πάρκο);
Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι είναι πιο εύκολο για ένα παιδί να βρει έναν υπολογιστή παρά ένα μέρος να παίξει. Εάν οι κυβερνήσεις θέλουν μια μελλοντική γενιά ικανή να διαχειριστεί με καλύτερο τρόπο τα ψηφιακά εργαλεία, εννοείται πως οφείλουν να αναπτύξουν μια εκπαίδευση σε αυτές τις τεχνολογίες στα δημοτικά σχολεία, αλλά και να δημιουργήσουν περισσότερους χώρους όπου οι νέοι, ιδίως οι έφηβοι, θα μπορούν να συναντιούνται, να επικοινωνούν από κοντά και να μοιράζονται δραστηριότητες διαφορετικές από αυτές της οθόνης. Και βέβαια, πρέπει να ευαισθητοποιηθούν και οι γονείς αναφορικά με τη σημασία που έχει το παιχνίδι στην ύπαιθρο για τα μικρά παιδιά.
- Όταν ένα παιδί αναπτύσσει συμπεριφορά βίας φταίνε αποκλειστικά τα video games που παίζει;
Οφείλουμε πάντα να λαμβάνουμε υπόψη την προσωπικότητα του παιδιού, το ιστορικό του και το κοινωνικό περιβάλλον του.
Εκτός αυτού, πολλοί γονείς συγχέουν τον εκνευρισμό με τη βίαιη συμπεριφορά. Αν ένα παιδί απαντά λίγο απότομα στους γονείς του αφότου έχει παίξει κάποιο βιντεοπαιχνίδι, δεν είναι απαραίτητα επειδή το παιχνίδι αυτό ενδεχομένως έχει κάνει το παιδί βίαιο, αλλά επειδή αρκετά συχνά το παιχνίδι που έπαιξε, το έχει αγχώσει.
Γι’ αυτό, οι γονείς που βλέπουν το παιδί τους εκνευρισμένο μετά από ένα βιντεοπαιχνίδι, αντί να σκεφτούν να το τιμωρήσουν, πρέπει πρωτίστως να μάθουν να το ηρεμούν. Για παράδειγμα, δεν πρέπει να διακόπτεται ένα βιντεοπαιχνίδι ακριβώς πριν από το φαγητό, αλλά ένα τέταρτο νωρίτερα.
Μιλώντας στα παιδιά για τον διαδικτυακό εκφοβισμό
- Ο εκφοβισμός υπήρχε πάντα αλλά πλέον είναι πιο εύκολη η πρόσβαση ή η έκθεση σε αυτόν μέσω της τεχνολογίας. Πώς μπορούμε να μιλήσουμε σε ένα μικρό παιδί για τον διαδικτυακό εκφοβισμό χωρίς να το τρομοκρατήσουμε;
Προκειμένου να προστατέψουμε καλά ένα παιδί από τον κίνδυνο της διαδικτυακής παρενόχλησης, θα πρέπει καταρχάς να του εξηγήσουμε ότι οι κανόνες της κοινωνικότητας διαφέρουν στην επικοινωνία μέσω φυσικής παρουσίας και στην επικοινωνία στα κοινωνικά δίκτυα. Να του πούμε ότι οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί στην επικοινωνία όταν δεν βλέπουμε το πρόσωπο του συνομιλητή μας και δεν έχουμε πληροφορίες για τον τρόπο που δέχεται αυτά που του λέμε. Να του εξηγήσουμε ότι μπορεί να πληγώσει κάποιον χωρίς να το αντιληφθεί. Οφείλουμε, επίσης, να του μιλήσουμε για το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, το δικαίωμα στην εικόνα και τα όρια της ελευθερίας έκφρασης.
Και, στη συνέχεια, να εξηγήσουμε πως η διαδικτυακή – όπως και η απλή – παρενόχληση συχνά είναι συνδεδεμένη με τον φόβο της απόρριψης κάποιου από την ομάδα του, εάν δεν πετύχει τους στόχους που θέτουν οι άλλοι. Τέλος, είναι σημαντικό να ζητήσουμε από το παιδί παραδείγματα παρενόχλησης στα οποία πιθανόν να ήταν μάρτυρας και να ψάξουμε να βρούμε μαζί του τι θα μπορούσε να κάνει το ίδιο προκειμένου η παρενόχληση να σταματήσει.
Τα ναι και τα όχι της ψηφιακής διαπαιδαγώγησης και ο μύθος των «ψηφιακά αναθρεμμένων»
- Πολύ συχνά, οι γονείς λέμε στα παιδιά μας «Αν είσαι καλός μαθητής, θα έχεις το δικό σου smartphone», ή «Αν δεν καθαρίσεις το δωμάτιό σου, ξέχνα τα βιντεοπαιχνίδια». Είναι ωφέλιμο να χρησιμοποιούμε την απόκτηση οθονών ή τη χρήση του διαδικτύου ως επιβράβευση ή τιμωρία;
Τα πάντα εξαρτώνται από αυτά που λένε οι γονείς, αλλά και από αυτά που κάνουν. Το να καταλάβουμε τι κάνει το παιδί με τα ψηφιακά εργαλεία του είναι εξίσου σημαντικό με το να περιορίσουμε τη χρονική διάρκεια της χρήσης τους. Ανάμεσα στον περιορισμό του χρόνου έκθεσης στην οθόνη – ιδίως με βάση τις σχολικές επιδόσεις του παιδιού και τις υπόλοιπες δραστηριότητές του – και στην κατανόηση του τι βλέπει και τι κάνει το παιδί με τις οθόνες, δεν υπάρχει επιλογή. Για μια υγιή εκπαίδευση, και τα δύο είναι απαραίτητα και συμπληρωματικά. Με άλλα λόγια, δεν πρέπει να μας απασχολεί μόνο ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μας μπροστά στις οθόνες, αλλά και το τι κάνουν και ποιον συναντούν σε αυτές.
- «Αφού το Internet είναι γεμάτο κινδύνους, ας το απαγορεύσουμε στα παιδιά μας!» λένε ορισμένοι γονείς. Αντιθέτως, κάποιοι άλλοι πιστεύουν πως το να θέσουν κανόνες και όρια στερεί από τα παιδιά την ελευθερία τους. Ποια η γνώμη σας;
Το να θέλουμε να απαγορεύσουμε το Internet στα παιδιά σήμερα, με το πρόσχημα της προστασίας τους, είναι σαν να θέλουμε να τους απαγορεύσουμε να βγουν στο δρόμο για να τα προστατέψουμε από τα αυτοκίνητα. Ο δρόμος είναι το μέρος όπου μαθαίνει κανείς να αναγνωρίζει τα πράσινα και τα κόκκινα φανάρια, τις διαβάσεις πεζών και να κοιτά δεξιά κι αριστερά πριν διασχίσει έναν δρόμο.
Με τον ίδιο τρόπο, οι γονείς σήμερα οφείλουν να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους στους κανόνες του Internet. Και αυτό αρχίζει εξηγώντας τους πως στο Internet ό,τι τοποθετούμε μπορεί να γίνει δημόσιο και μπορεί να παραμείνει εκεί για πάντα, και ότι τίποτα από αυτά που βρίσκουμε εκεί δεν πρέπει να το πιστεύουμε αν δεν συμβουλευτούμε πρώτα αρκετές πηγές πληροφοριών.
Γενικότερα, όμως, πριν το παιδί αρχίσει να ασχολείται με το Internet, οφείλουμε να δημιουργήσουμε τη συνήθεια να μιλάμε μαζί του για αυτά που βλέπει στις οθόνες και τη χρήση που κάνει. Στην πραγματικότητα, οι οθόνες δεν αναπτύσσουν την αφηγηματική ικανότητα, κάτι που είναι απαραίτητο στην κοινωνική ζωή.
- Ποιο είναι το μεγαλύτερο λάθος που κάνουν οι γονείς σε σχέση με τη χρήση της τεχνολογίας από τα παιδιά τους;
Η πεποίθηση των γονιών ότι τα παιδιά τους, που έχουν γεννηθεί με αυτές τις τεχνολογίες, είναι ικανά να τις χρησιμοποιούν ορθά. Είναι ο μύθος των «ψηφιακά αναθρεμμένων», με άλλα λόγια των παιδιών που «γεννήθηκαν μέσα στην ψηφιακή τεχνολογία», ο οποίος συνέβαλε στο να απαλλαγούν οι γονείς και οι παιδαγωγοί από τις εκπαιδευτικές ευθύνες τους.
Με τον κανόνα "3-6-9-12", αντίθετα, προωθούμε τρεις μεθόδους εκπαίδευσης των παιδιών:
1. Την εναλλαγή δραστηριοτήτων, με ή χωρίς τη χρήση οθόνης.
2. Το να είναι οι γονείς μαζί με τα παιδιά στη διαδικασία ανακάλυψης των οθονών, και
3. Την εκπαίδευση των παιδιών στην αυτορρύθμιση, η οποία, βεβαίως, περνά πρώτα απ’ όλα από την ικανότητα των γονέων να δώσουν το καλό παράδειγμα, αποφεύγοντας, για παράδειγμα, να απαντήσουν στο τηλέφωνο κατά τη διάρκεια των κοινών γευμάτων.
Η αξία της ψηφιακής φωτογραφίας για τα παιδιά κάθε ηλικίας
- Έχετε δηλώσει υπέρ της ψηφιακής εικόνας και της επεξεργασίας της από τα παιδιά, χωρίς ηλικιακό όριο. Ποια η αξία της στην ανάπτυξη των παιδιών;
Η ψηφιακή επανάσταση δεν είναι μόνο τα «νομαδικά εργαλεία» και η δυνατότητα της χρήσης οποιουδήποτε προγράμματος στο Internet. Είναι και η δυνατότητα για τον καθένα να γίνει δημιουργός των δικών του εικόνων. Και αυτό αρχίζει με την ψηφιακή φωτογραφία η οποία εισάγει το παιδί στον κόσμο της δημιουργίας των δικών του εικόνων με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, καλώντας το να ανταλλάξει απόψεις με τα άλλα μέλη της οικογένειάς του και με τους φίλους του σχετικά με τις εικόνες που δημιουργεί ο καθένας. Αυτό κάνει το παιδί να ανακαλύψει την ποικιλία διαφορετικών πιθανών οπτικών γωνιών. Και η δυνατότητα αυτή βρίσκεται στη βάση της ικανότητας ενσυναίσθησής του.
Τέλος, η ενθάρρυνση του παιδιού να φτιάξει τις δικές του εικόνες, μας επιτρέπει επίσης να του παρέχουμε γνώσεις για το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και για το δικαίωμα στην εικόνα.
Οι έφηβοι, ο εθισμός, η ιδιωτικότητα και η αυτοεικόνα τους
- Πίσω από έναν έφηβο εθισμένο στο διαδίκτυο, κρύβεται πάντα κάποια παθογένεια στην οικογένεια;
Οφείλουμε πάντα να διακρίνουμε μεταξύ της προέλευσης και της αιτίας ενός φαινομένου. Εάν ένα παιδί είναι συνεχώς απορροφημένο από τα βιντεοπαιχνίδια ή τα κοινωνικά δίκτυα, οι οθόνες αποτελούν την αιτία αυτής της συμπεριφοράς. Δεν είναι όμως η προέλευσή της. Μερικές φορές η πραγματική προέλευση βρίσκεται σε μια οικογενειακή παθολογία. Άλλες φορές οφείλεται στην κοινωνική εξαθλίωση, με τα άγχη που γεννά, και η οποία ωθεί τα παιδιά να αναζητήσουν καταφύγιο στις οθόνες. Και κάποιες άλλες φορές πρόκειται για μια προσωπική δυστυχία του παιδιού που δεν έχει δεσμούς με την οικογένειά του, όπως συμβαίνει με τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού.
Το θέμα είναι ότι αυτές οι συνήθειες εντείνουν την απομόνωση των παιδιών, και τελικά τον πόνο τους, αντί να τα ανακουφίζουν.
- Για τους σημερινούς εφήβους η οθόνη είναι σαν την αφίσα στην πόρτα του δωματίου τους που γράφει «Απαγορεύονται οι ενήλικες!» Πρέπει οι γονείς να κρατάμε κλειστή αυτή την ψηφιακή πόρτα προκειμένου να προστατεύουμε την ιδιωτικότητα των παιδιών μας;
Τα παιδιά μας έχουν, φυσικά, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή. Ταυτόχρονα, όμως, ο ρόλος των γονέων είναι να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους με τέτοιο τρόπο ώστε αυτή η προσωπική ζωή να μην τα θέτει σε κίνδυνο.
Η αποδοχή τού ότι τα παιδιά μας έχουν ιδιωτική ζωή σημαίνει, για παράδειγμα, πως ποτέ δεν θα κοιτάξουμε κρυφά τις ιστοσελίδες που επισκέπτονται.
Και η προστασία τους συνίσταται στο να αφιερώνουμε στα παιδιά μας λίγο χρόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας, κάθε μέρα, κατά προτίμηση την ώρα του βραδινού φαγητού, όταν και τα παιδιά θα έχουν την προσοχή μας σε θέματα που τα απασχολούν, είτε αυτά έχουν σχέση με ό,τι συναντούν στο Internet, είτε με τη ζωή με τους συμμαθητές και φίλους τους ή με άλλους ενήλικες.
- Οι έφηβοι χτίζουν την αυτοεικόνα τους με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (selfies, stories, posts, comments). Ποια είναι η ευθύνη των γονιών σε ό,τι αφορά στην αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμηση των παιδιών;
Πολύ συχνά, ο τρόπος με τον οποίο ένας έφηβος βγάζει selfie αποτελεί πρωτίστως ένα μέσο προσπάθειας να δραπετεύσει από την εικόνα που θέλησαν να δημιουργήσουν γι’ αυτόν οι γονείς του. Επειδή αυτή την εικόνα, οι γονείς όχι μόνο τη φαντάστηκαν αλλά και τη δημιούργησαν με φωτογραφίες στις οποίες το παιδί ήταν υποχρεωμένο να φαίνεται πάντα καθαρό, καλοχτενισμένο, σωστά ντυμένο και κατά προτίμηση, χαμογελαστό. Ο έφηβος που βγάζει selfie πρώτα απ’ όλα δείχνει την αντίθεσή του σε αυτή την εικόνα, την οποία πλέον δεν θέλει.
Όσο για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υπάρχει ο φυσιολογικός τρόπος χρήσης τους που συνίσταται στην επικοινωνία του εφήβου με άλλους μιλώντας για τον εαυτό του, με σκοπό την αυτοανακάλυψη και την εξοικείωση με τους κανόνες του κοινωνικού παιχνιδιού.
Το πρόβλημα ξεκινά όταν ο μοναδικός επιθυμητός σκοπός είναι να συγκρίνει την αναγνωρισιμότητά του με αυτή των συμμαθητών του ή και αγνώστων. Τότε ο έφηβος μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο μέσα στον οποίο γίνεται ολοένα και πιο δραστήριος στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά παραμένει το ίδιο ματαιωμένος καθώς δεν βρίσκει την αναγνωρισιμότητα που προσδοκά.
Προκειμένου να αποφευχθεί αυτού του είδους ο κίνδυνος, παροτρύνω τους γονείς να συγχαίρουν όσο πιο συχνά γίνεται τα παιδιά τους στην πραγματική ζωή, ώστε εκείνα να αποφεύγουν να αναζητούν τεχνητές – και πάντα απογοητευτικές – επιβραβεύσεις στα κοινωνικά δίκτυα.
* Η συνέντευξη του Serge Tisseron δόθηκε για λογαριασμό του www.e-parenting.gr της Cosmote, στο οποίο είμαι υπεύθυνη αρχισυνταξίας.
* Το βιβλίο του Serge Tisseron «Οικογενειακά Μυστικά» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα.
Photos credits: Unsplash